Historia om kyrkjene i GolHistoria om kyrkjene i GolDet har vore kyrkje i Golreppen sidan mellomalderen. Den gamle stavkyrkja, som ofte vart kalla Garðar kirkja, låg trygt på høgda sørvest i bygda. Når folket samla seg til messe, trudde dei at tårnet rakk heilt opp mot himmelen, og at kyrkja stod støtt for all tid.
Ingen veit sikkert når kyrkja vart reist. Nokre seier etter 1216, andre meiner at ho er eldre – kanskje heilt frå 1100-talet. Men ho var der, og ho tente folket i Gol i hundrevis av år. Gjennom alle desse generasjonane vart ho ombygd, lappa på og utvida. Når stormane reiv i taket eller bjelkane gav etter for tid og torevêr, reiste bygdefolket seg og gjorde ho sterk att.
Det var under den mørke trekyrkja at folk vart døypt, ektefolk vart vigde, og slekt etter slekt fekk sin siste kvil. Ho var ikkje berre ei bygning – ho var sjølve hjarta i bygda.
Så kom 1800-talet, med nye tankar og store endringar. Bygda vaks, og kyrkjerommet vart trongt. Folk stod tett i tett i benkeradene, og mange måtte stå ute i kulde og regn når høgtidene samla heile soknet.
I slutten av 1870-åra var det ikkje lenger tvil: bygdefolket ville ha ei ny kyrkje, større og lysare, slik som dei nye kyrkjene som vaks fram elles i landet.
Men det vart ikkje noko enkelt val. For medan folket såg framover, såg Fortidsminneforeninga bakover. Dei ville verne stavkyrkja, og meinte at ho hadde ein verdi som ikkje kunne målast i pengar eller praktisk nytte. Dei såg kulturarven, dei såg historia i veggane.
Bygdefolket derimot såg ein annan røyndom: kyrkja var trong, gammal og upraktisk. Og slik byrja striden – mellom fortida og framtida, mellom nasjonale ideal og lokal kvardag.
Til slutt vart det semje: For 200 kroner fekk Fortidsminneforeninga kjøpe stavkyrkja. Men avtalen hadde ein klausul – kyrkja måtte bort så snart den nye stod ferdig.
Og slik vart det. På Leikvollen vart tomta vald, etter ein eigen bygdestrid om plasseringa. Arkitekt Henrik Nissen teikna den nye kyrkja, og byggmeister Andreas Sørlie frå Snarum sette spaden i jorda sommaren 1880.
Allereie hausten 1881 stod bygget ferdig, staseleg og tidsmessig, og den 8. juni 1882 kunne folket gå inn i si nye kyrkje – lys, romsleg og stolt. Samstundes stod den gamle stavkyrkja stille og mørk, utan funksjon, venta på si skjebne.
Snøen lét vente på seg fleire vintrar, og materialane fekk ligge. Først i 1884, då kulden kom att, kunne stavkyrkja fraktast austover med hest og slede. Målet var Bygdøy kongsgard i Kristiania, og sidan vart ho reist opp att på Norsk Folkemuseum. Der står ho i dag – eit vitne om mellomalderen, og samstundes eit minne om bygda som gav slepp.
Men sjølv om stavkyrkja ikkje lenger står på sin gamle tuft, lever minnet om ho i Gol. Tomta – Stavkyrkjetomta – ligg berre nokre hundre meter frå dagens kyrkje. Der, mellom gras og stein, kan ein framleis kjenne suset frå hundreåra då stavkyrkja samla folket, og tårnet rakk mot himmelen.
For historia om kyrkjene i Gol er ikkje berre forteljinga om to bygningar. Det er historia om eit bygdefolk som stod midt i brytninga mellom gammalt og nytt – og som både mista og bevarte si arv på same tid.
Til venstre: teikning av stavkyrkja i Gol, laga av J. N. Prahm i 1846. Til høgre: bilete frå innvigninga av den nye kyrkja i 1882. Meir om nyekyrkja her
Stavkyrkjetomta "Garðar kirkja" Fleire detaljar om kyrkja finn du her
Gol kyrkje av Lindahl, Axel 01.07.1888. Bilde: Nasjonalbiblioteket
Gol kyrkje og prestegard, av Børresen Karl A. 1908. Bilde: Nasjonalbiblioteket
Gol kyrkje og "Kirke- Tingstugu", før 1911.
Gol kyrkje 1958. Bilde: Gol bygdearkiv
Gol kyrkje fekk nytt skifertak i 2025
Herad Kapell. Bilde: Nasjonalbiblioteket
Herad kyrkja er teikna av arkitektfirma Ole Stein. Byggjearbeidet starta 1932 leia av byggmeistar Johan Jensen frå Gol. Kyrkjegarden var då opparbeida på parsell av Hoftun gård. Kyrkja vart innvigd 30. september 1934. Meir om kyrkja her
Meir om Ole Stein her
Herad Kapell anno 2019
Stavkyrkje anno 1994. Meir her
Etter 110 år vart det innvigd ei stavkyrkjekopi på Gol 1994. Ikkje på den gamle stavkyrkjetomta i Golreppen, men på jomfrueleg grunn på Storøyne i dalbotnen. Dette er truleg første gång etter svartedauen at ei stavkyrkje i original storleik er vigsla og teken i bruk her i landet.
På Oset er det sett opp en kyrkje som i stilen liknar på dei gamle stavkyrkjene. Meir om kyrkja her
